Zabytki architektoniczne obejmują szeroki zakres tematyczny – to połączenie konstrukcji, materiałoznawstwa, formy, bryły oraz sztuki, wyrażonych przez detale architektoniczne, rzeźbiarskie czy kolor. W efekcie obszerna jest również problematyka ich zniszczeń i uszkodzeń – konstrukcyjnych, budowlanych czy konserwatorskich, powstałych podczas procesów starzeniowych i historycznych oraz użytkowania. Remont budynku czy elewacji zazwyczaj przebiega całościowo, dlatego prace konserwatorskie idą w parze z budowlanymi i architektonicznymi. Wymaga to współdziałania przedstawicieli tych dziedzin, wypracowania wspólnych rozwiązań, które jednak zawsze powinny opierać się na projekcie konserwatorskim. Do ochrony tkanki architektonicznej konieczne jest wyczulenie na wiele składowych i elementów, które należy umiejętnie połączyć w całość, z zachowaniem wartości historycznych i autentyczności obiektu.
Konserwacja dzieł sztuki wyróżnia się ideą ratowania zabytków, kodeksem etycznym oraz zasadą indywidualnego traktowania obiektu. W ocenie konserwatorów każdy zabytek jest wyjątkowy, a co za tym idzie, każdy otrzymuje program prac mających na celu jego uratowanie, właściwy tylko dla niego. Zaistniała w ostatnich latach tendencja ukierunkowana była na renowację i modernizację, a nie konserwację. Spowodowało to trend „upiększania” architektury bez zachowywania zabytkowej i historycznej tkanki. Towarzyszy mu również błędna retoryka, że taniej i łatwiej jest wymienić coś na nowe, niż zachowywać oryginalne.
Odchodzenie od traktowania wszystkich budynków według panujących trendów, odbywa się powoli i stopniowo. Związane jest to w dużej mierze z ważnym głosem ekspertów – konserwatorów, historyków sztuki czy architektów, a także ze wzrostem poczucia estetyki oraz coraz większą świadomością mieszkańców, będących bardzo często ogniwem zapalnym i inicjatorami odnawiania swoich miejsc zamieszkania. Umacniają się ich poczucie przynależności do miejsca, w którym żyją, i potrzeba poszerzania wiedzy historycznej na temat użytkowanej architektury. Proces ten odbywa się dzięki edukacji społecznej prowadzonej przez urzędy konserwatorskie, ekspertów czy organizacje pozarządowe. Przykładem mogą być: cykl spotkań Warszawskie Konserwacje, powstawanie Poradników dobrych praktyk architektonicznych w Warszawie i poradnika Od strony ulicy w Gdyni czy Festiwal Otwarte Mieszkania, który odbywa się już w dwóch miastach – Warszawie i Krakowie. Działania tego typu budują zaufanie między społeczeństwem a zawodem konserwatora czy architekta, co także ma na celu zachęcenie mieszkańców do uczestniczenia w procesie ochrony zabytków oraz stania na straży ich wartości, a co za tym idzie – również właściwie prowadzonych prac konserwatorsko-budowlanych. Wzorem są także przykłady dobrze jakościowo i estetycznie wykonanych prac konserwatorsko-remontowych. Mieszkańcy mogą starać się o ich dofinansowanie z budżetu państwa oraz budżetów poszczególnych samorządów1. W obecnych czasach podniesienie statusu danego okresu (do wartościowego) następuje nie tylko przy udziale ekspertów i specjalistów, lecz także dzięki akceptacji społeczeństwa2. Przykładem może być np. modernizm, z wolna zyskujący uznanie swoich użytkowników. Jednak w kwestii remontów elewacji z tego okresu, z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, że poniesione zostały już nieodwracalne straty. Znacznie gorzej ma się architektura socrealistyczna, która ze względu na swoje historyczne uwarunkowania, jest cały czas marginalizowana lub całkowicie unicestwiana.
il. Biblioteka w willi Bohdana Pniewskiego (ob. Muzeum Ziemi), wielokrotnie udostępnianej w ramach Festiwalu Otwarte Mieszkania, fot. Maja Wirkus.
Zabytek powinien nieść wartości pozamaterialne – historyczne, estetyczne, naukowe, a także materialne, takie jak zadania i miejsca pracy. Jego funkcją jest interaktywna relacja ze społeczeństwem, tzw. dynamiczne wypełnienie przestrzeni wokoło3. Niestety wiele zabytków traci swoją pierwotną funkcję i zostaje poddanych pracom modernizacyjnym, które bez poszanowania wartości historycznych, uwzględnienia jego charakteru, cech materiałów czy właściwości całej struktury powodują, że staje się on nieczytelny, nie tylko dla badaczy, lecz także dla użytkowników. Każdy obiekt architektoniczny ma również wartość autorskiego dzieła twórcy, przez co zasługuje na szacunek i ochronę. Konieczne jest więc zachowanie jego integralności estetycznej i technicznej.
Przed przeprowadzeniem prac konserwatorskich czy remontowych zabytkowego obiektu w prawidłowy sposób, konieczne jest sprawdzenie jego statusu – czy znajduje się on w strefie ochrony konserwatorskiej, np. gminnej ewidencji zabytków lub w rejestrze zabytków – a następnie wystąpienie o zalecenia konserwatorskie. Są one wskazówką do wykonania projektu i informacją o tym, które elementy elewacji są cenne. Koniecznie należy uwzględnić zapisy w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego4. Niezbędne jest również stworzenie dokumentacji i inwentaryzacji aktualnego stanu obiektu. Najpopularniejsze metody to: fotograficzna (w różnych pasmach promieniowania elektromagnetycznego, czyli UV – ultrafiolet, IR – podczerwień, VIS – światło widzialne), opisowa, rysunkowa, oraz profesjonalne architektoniczne pomiary. Do dokumentowania zabytków architektury wykorzystuje się fotogrametrię5, a także skanowanie laserowe 3D6. Nowoczesne rozwiązania sprzętowe i programowe pozwalają na szczegółową inwentaryzację nawet skomplikowanych struktur budynków. W przypadku obiektów o bezcennych wartościach kulturowych niezbędne jest wykonanie badań architektonicznych – interdyscyplinarnych i komplementarnych, łączących historię, historię sztuki, archeologię, konserwację i restaurację dzieł sztuki oraz nauki techniczne i przyrodnicze. Powinny one obejmować nie tylko istniejącą strukturę budynku, lecz także odtworzenie procesu budowlanego, przemian przestrzennych, użytkowania i destrukcji, badania archeologiczne, analizę wystroju zewnętrznego i artystycznego wnętrz. Badania konserwatorskie, architektoniczne i archeologiczne prowadzone są w oparciu o ustawę o ochronie i opiece nad zabytkami7 i Prawo budowlane8 w zakresie niezbędnym dla projektu i uzyskania pozwoleń na prowadzenie budowy przy zabytku wpisanym do rejestru oraz w jego otoczeniu9.
Ostatnim etapem jest przygotowanie przez architekta/konserwatora projektu architektoniczno-budowlanego, bazującego na wnioskach ze wszystkich przeprowadzonych badań. Po zatwierdzeniu przez miejscowe władze konserwatorskie i budowlane staje się on podstawą do realizacji zadania10. Z punktu widzenia konserwacji bardzo ważne jest uwzględnienie w nim wszelkich odstępstw od zapisów Prawa budowlanego, koniecznych do zachowania wartości budowli bądź terenu, oraz możliwości wniesienia poprawek i kontynuowania prac w przypadku nowych odkryć podczas realizacji budowy11.
Badania konserwatorskie
Element badań architektonicznych stanowią badania konserwatorskie wykonywane bezpośrednio na obiekcie zabytkowym. Są one inwazyjne, dlatego mogą je prowadzić tylko i wyłącznie wyspecjalizowani konserwatorzy dzieł sztuki. Obejmują one przede wszystkim określanie sekwencji stratygraficznych tynków i warstw malarskich w celu ich analizy oraz odkrycia ewentualnych historycznych polichromii i tynków – tzw. wykonywanie odkrywek12. W sposób mechaniczny odsłonięte zostają spodnia warstwa muru, tynku lub malarska, aby określić zasięg ich występowania. Są to np. odkrywki pasowe, krzyżowe, punktowe, szeregowe, nieregularne lub sondy schodkowe i zegarowe – efekt odsłonięcia sekwencji warstw leżących na sobie13. Postawione pytania badawcze, potrzeby i cel wyznaczają ich wielkość, liczbę i rozmieszczenie.
Następnie pobiera się próby do laboratoryjnych badań chemicznych i mikroskopowych. Polegają one na analizie przekrojów warstw oraz identyfikacji zapraw i pigmentów zastosowanych do wykonania i wykończenia obiektu zabytkowego poprzez analizę mikrochemiczną oraz z użyciem nowoczesnych, instrumentalnych technik badawczych, takich jak: skaningowa mikroskopia elektronowa – SEM z mikrosondą rentgenowską, spektroskopia Ramana, dyfraktometria rentgenowska – XRD, fluorescencja rentgenowska – XRF, spektroskopia w podczerwieni z transformacją Fouriera – FTIR, czy metody chromatograficzne14. Pozwalają one na dokładniejsze opracowanie wyników oraz bardziej szczegółowe odpowiedzi na pytania badawcze. Analizie architektury towarzyszą często nieinwazyjne prace z zastosowaniem termowizji statycznej, aktywnej i synchronicznej. Umożliwiają one znalezienie ukrytych pod tynkami zarysów zamurowanych okien i drzwi, wątków murów, pęknięć, pustych przestrzeni, odspojeń tynków i uzupełnień tynkarskich oraz odróżnianie odspojeń warstw malarskich i ich zróżnicowanych grubości15. Stosowana jest również metoda radarowa, dająca informacje o strukturach wewnętrznych murów i stopniu ich spójności oraz pozwalająca zidentyfikować miejsca, w których występują niejednorodne materiały lub utworzone z nich warstwy, rozwarstwienia murów i tynków oraz ich przesunięcia. Pozwala ona też na pomiary grubości murów, zapraw i tynków16.
Rozwój konserwacji jako nauki, a co za tym idzie – rozpoznanie procesów zniszczeń, znajduje się obecnie na wysokim poziomie. Konserwator, z pełnym zasobem wiedzy, przygotowany jest do podejmowania decyzji o pozostawianiu lub usuwaniu śladów działania czasu. Na rynku można znaleźć szeroką paletę różnego rodzaju sprawdzonych materiałów i preparatów, z powodzeniem stosowanych w trakcie wielu prac17. Metody działań konserwatorskich są nieustannie unowocześniane, jednak w większości bazują na wypracowanych i sprawdzonych technikach. Obecnie wiodącą tendencją jest powrót do tych tradycyjnych, np. do stosowania tynków wapienno-piaskowych zamiast gotowych rozwiązań systemowych, a także odchodzenie od materiałów syntetycznych, które są nieodwracalne. Do oczyszczania wykorzystuje się odpowiednio dobrane do obiektu metody chemiczne oraz mechaniczne. Przed rozpoczęciem właściwych prac zawsze przeprowadza się szereg prób. Metody te dobiera się w zależności od potrzeby, rodzaju użytych do budowy obiektu materiałów i stanu ich zachowania. Często w celu właściwego oczyszczenia stosuje się kilka z nich naprzemiennie. Przyszłością konserwacji są jednak te najnowocześniejsze, np. oczyszczanie zabytków za pomocą ablacji laserowej18. To metoda już obecna na polskim rynku, jednak nie jest jeszcze powszechnie dostępna19. Ciekawym rozwiązaniem są również, poddawane ciągłym badaniom i eksperymentom, preparaty oparte na nanotechnologii, w szczególności nanocząsteczek wapna, a także układów micelarnych i nanoemulsyjnych.
il. Bliźniacze budynki przy ul. Nowolipki 13 (wyremontowany) i 15 (niewyremontowany), proj. Bohdan Lachert. Podczas remontu zachowano oryginalną biało-niebieską kolorystykę, obiekt bliźniaczy utrzymany był w kolorystyce beżowo-różowej. Oba budynki są ujęte w gminnej ewidencji zabytków. Fot. Alicja Szulc.
Większość remontów w Polsce jest prowadzona metodami budowlanymi, bez uwzględniania wartości architektonicznych. W zakres prac wchodzi wymiana stolarki okiennej i drzwiowej, nałożenie nowych tynków poprzedzone skuciem zabytkowych, często bez powtórzenia ich charakteru, nowe zabezpieczenia blacharskie, a także docieplanie – zmieniające bryłę i kształt architektury20. Metody konserwatorskie stosowane rzadziej, ze względu na często niesłuszne uprzedzenia finansowe, polegają przede wszystkim na ochronie całości budynku – bryły, geometrii, kompozycji, kolorystyki i detalu fasady. Podstawowa zasada to zachowywanie, a nie wymiana. Jeśli ta druga jest konieczna, odtwarzanie następuje za pomocą oryginalnej technologii. Prowadzenie prac w charakterze konserwatorskim pozwoli na ograniczenie zjawiska przekształcania „na siłę”, według trendu „upiększania zabytków”, bez poszanowania wartości historycznych i z degradacją wartości estetycznych oraz bez uwzględniania charakteru, cech materiałów czy właściwości całej struktury.
il. Modernistyczny budynek mieszkalny przy ul. Juliusza Słowackiego 32/36 w Warszawie, laureat Nagrody im. Stanisława i Barbary Brukalskich za remont zgodny z procedurami konserwatorskimi, fot. Alex Kowalski.
PRZYPISY:
reklama
