Zawód:Architekt - Architekt i jego praca, cz. XVI

W poprzednim odcinku stwierdziliśmy, że według prawa autorskiego, o ile umowa nie stanowi inaczej, twórca zachowuje wyłączne prawo do zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, choć postanowiono o przeniesieniu całości praw majątkowych. W praktyce oznacza to, że – pomimo posiadanych praw majątkowych – ich nabywca nie może zmieniać utworu pierwotnego bez uzyskania zgody autora. Wracając do negocjacji. Zapisy umowne powinny określać:

czym jest projekt, w rozumieniu prawa autorskiego – zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych w przypadku utworów występują dwa rodzaje praw autorskich – osobiste i majątkowe. Pierwsze są niezbywalne. Drugie zaś stanowią podstawę do roszczeń finansowych za wykorzystanie dzieła;
co zamawiający może zrobić z posiadanym utworem w ramach zezwolenia na wykonywanie zależnego prawa autorskiego, a czego mu nie wolno – strony uzgadniają w umowie, w jakiej części architekt, w ramach honorarium, odsprzedaje zamawiającemu majątkowe prawa autorskie i na jakich polach eksploatacji zezwala na korzystanie z utworu. Należy pamiętać, iż domniemuje się, że: przekazanie projektu bez odsprzedaży majątkowych praw autorskich jest udzieleniem przez architekta zamawiającemu licencji na korzystanie z utworu (projektu) na określonych w umowie polach eksploatacji. “Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy”[1]. To jeden, bodaj, z dwóch – w tej pracy – konkretnych cytatów z polskiego prawa autorskiego. Jak już wspomniano, zbyt wczesne pozbycie się pełni autorskich praw majątkowych do projektu przez architekta na rzecz zamawiającego jest pozbawieniem się możliwości wszelkich roszczeń finansowych. Zamawiający może w tym przypadku dokonywać przeróbek, adaptacji w zrealizowanym obiekcie, a architekt z tego tytułu nie ma prawa występować z jakimkolwiek roszczeniem względem niego poza jednym – tzn. honorowaniem osobistych praw autorskich architekta. Ale kto ich przestrzega? Sytuacja może okazać się dla architekta szczególnie groźna, gdy przedmiotem umowy będzie tylko opracowanie koncepcji architektonicznej, czyli istoty myśli twórczej. W przypadku przekazania pełni majątkowych praw autorskich po opracowaniu projektu koncepcyjnego, zamawiający może zlecić przygotowanie kolejnych etapów projektu (budowlanego lub projektu technicznego) innemu architektowi. Autorowi koncepcji nie będą przysługiwały z tego tytułu żadne korzyści finansowe, tylko moralne, wynikające z posiadania osobistych praw autorskich, które zamawiający ma obowiązek uznać;
jakie działanie zamawiającego stanowić będzie naruszenie praw autorskich – należy pamiętać, że w tym przypadku, zarówno zamawiający, jak i kontynuujący pracę inny architekt, muszą uwzględnić (oznaczyć) w projekcie imię i nazwisko autora koncepcji, a dobrym zwyczajem powinno być uzgodnienie z nim bezpośrednio dalszych etapów projektu . Niespełnienie tego warunku to naruszenie osobistego prawa autorskiego i pozwoli autorowi projektu koncepcyjnego wejść na drogę postępowania sądowego z powództwem o zaniechanie naruszeń i zadośćuczynienie;
inne zastrzeżenia związane z ochroną własności intelektualnej architekta (twórcy, w rozumieniu ustawy) – architekt w ramach tworzenia tego modułu powinien, zgodnie z prawem, uprzedzić zamawiającego, że naruszenie ustawy o prawie autorskim to przestępstwo. Szczególnym jego rodzajem jest pozbawienie twórcy wynagrodzenia. Stąd architekt ma prawo zastrzec w umowie, że przestępstwo stanowi już sam fakt wystąpienia o pozwolenie na budowę (czyli wykorzystanie dzieła poprzez jego upublicznienie) przed opłaceniem projektu, nie wspominając o wcześniejszym rozpoczęciu robót budowlanych.

Negocjacje i consensusy

Należy zauważyć, że w negocjacjach umownych interesy umawiających się stron w zakresie posiadania majątkowych praw autorskich do projektu będą niejednokrotnie prowadzić do sytuacji patowych. Dlatego warto podjąć próbę osiągnięcia consensusu zadowalającego obie strony. Powinien on polegać na:

udzieleniu zamawiającemu przez architekta w imieniu własnym i podwykonawców licencji niewyłącznej do projektu lub jego części, w zakresie jego wykorzystania do jednorazowej realizacji inwestycji (zapis zgodny z ustawą o prawie autorskim);
zastrzeżeniu, że oryginały rysunków stanowią własność architekta (warunek bezdyskusyjny);
stwierdzeniu, że zamawiający nie ma prawa wykonywania zależnego prawa autorskiego, tzn. wykorzystania projektu do realizacji innej inwestycji niż określona umową (warunek bezdyskusyjny), a w szczególności do dokonywania w projekcie jakichkolwiek przeróbek czy zmian;
zastrzeżeniu, że zamawiający nie ma prawa zlecić innemu architektowi, bez zgody autora projektu pierwotnego, wykonania adaptacji i przeróbek na bazie tego projektu (zapis wymagający od stron wyraźnego określenia, w jakim zakresie autor projektu zezwala przyszłemu właścicielowi projektu na ingerencje w projektowanym obiekcie). Kwestie te w Polsce niezależnie reguluje prawo budowlane w części dotyczącej istotnych odstępstw od projektu;
zastrzeżeniu, że architekt nie będzie powielał i sprzedawał wielokrotnie sporządzonego na indywidualne zamówienie projektu (powtórnie zależne prawo autorskie), chyba że przedmiotem umowy był projekt do wielokrotnego powtarzania, potocznie zwanym projektem typowym (warunek bezdyskusyjny). Zastrzeżenie to występuje w przypadku udzielenia przez architekta licencji wyłącznej.

Prawo do zmian

Wyjaśnienia wymaga przedostatni punkt, czyli kwestia zlecenia innemu architektowi, bez zgody autora projektu pierwotnego, wykonania zmian. Co począć w sytuacji, gdy zamawiający poczuje się ubezwłasnowolniony przez architekta, złośliwie blokującego wszelkie możliwe przeróbki, a powołującego się na prawo autorskie? Ten problem jest jednym z trudniejszych pod względem prawnym i moralnym. Gdzie kończy się prawo architekta, a gdzie zaczyna prawo właściciela? Własność intelektualna kontra własność rzeczy – tego problemu nie rozwiązano jeszcze nigdzie na świecie. Orzecznictwa w tym zakresie są różne i niejednokrotnie sprzeczne. Z jednej strony bowiem mamy do czynienia z utworem skończonym, przemyślanym przez architekta, konkretnie osadzonym w przestrzeni (chociaż to akurat nie zawsze pewnik), a z drugiej – – z bieżącymi potrzebami właściciela obiektu (wcześniej zamawiającego projekt). Problem jest tym bardziej skomplikowany, że nie istnieje jednolita definicja dzieła architektonicznego. Może nim być zarazem koszmarny „pałacyk jednorodzinny”, jak i nowatorska forma, która wzbogaci przestrzeń oraz dorobek kulturowy danego państwa. W muzyce np. w jednakowy sposób chronione są tandetne piosenki i wybitne dzieła symfoniczne (zły projekt i dobry)). Żaden arbitraż nie jest w stanie tego dylematu rozstrzygnąć. Warto nadmienić, że chociaż prawo autorskie mówi o niezbywalności osobistych praw autorskich (roszczenia przysługują również spadkobiercom architekta), to zaleca się tu zachowanie zdrowego rozsądku. Sztywne trzymanie się w tym względzie litery prawa praktycznie sparaliżowałoby jakikolwiek rozwój przestrzeni architektonicznej, a sądy powszechne zajmowałyby się tylko i wyłącznie tego typu sprawami. Co można zasugerować? Warto spróbować przyjąć wykładnię (z ostrożności procesowej – jest to prywatne zdanie autora niniejszej publikacji), że wyższa kategoria trudności obiektu, wyrazista i nowatorska kompozycja przestrzenna w połączeniu z wyjątkowością lokalizacji– kwalifikują dzieło architektoniczne jako część... dziedzictwa narodowego. Odważne? Z pewnością. A tak poważnie, to prawdziwe dzieło powinno obronić się samo. Po kilkudziesięciu latach egzystowania w przestrzeni łatwo można ocenić, czy obiekt kiedyś zaprojektowany i wybudowany ma jakiekolwiek wartości twórcze, czy jest ich pozbawiony.

Pozostaje nam zatem zachowanie zdrowego rozsądku. W przypadku zaistnienia potrzeby przeróbki i adaptacji warto, aby zamawiający w pierwszej kolejności zwrócił się do autora projektu i przedstawił mu swoje potrzeby. Architekt zaś, powinien w zgodzie z etyką zawodową rzetelnie ustosunkować się do zaistniałej sytuacji i postąpić według jednego z poniższych sposobów:

wykonać projekt zamienny, zachowując jednocześnie spójność wcześniejszego założenia przestrzennego, a wartość honorarium ustalić w zgodzie z regulacjami „tabel” (jeżeli ich nie ma to z „ugruntowaną praktyką”), bez wykorzystywania monopolistycznej pozycji, jaką w takiej sytuacji posiada;
zrezygnować pisemnie ze zlecenia i wskazać jednego z kolegów architektów;
w przypadku stwierdzenia, że pomysły modernizacyjne spowodują szkody w przestrzeni (tu uwaga – według subiektywnej oceny autora), może on nie wyrazić zgody na zmiany. Architekt powinien być wtedy jednak przygotowany na proces sądowy z powództwa właściciela nieruchomości a gdy już do niego dojdzie – udowodnić, że zamysł zmian oraz przeróbek w obiekcie spowoduje znaczące szkody w krajobrazie i zniweczy całą włożoną myśl intelektualną. Są to trudne i długie procesy, a ich wyroki często dają odczucia, jakie przeżywa się po ciężkim bankiecie.

Jedno jest pewne – zamawiającemu (właścicielowi obiektu) nie wolno z pominięciem architekta pierwotnego (nawet w przypadku posiadania pełni majątkowych praw autorskich) dokonywać żadnych przeróbek w zrealizowanym obiekcie, jeżeli spowodują one zmianę wyglądu zewnętrznego i wnętrz. Będzie to naruszeniem przepisów, czyli nieuprawnionym wykonywaniem zależnego prawa autorskiego bez zezwolenia twórcy, jak i zasad etyki zawodowej architekta, o prawie budowlanym nie wspominając.

I wilk syty, i owca cała

Przekazywanie autorskich praw majątkowych jest kwestią bardzo delikatną i w dużej mierze zależy od indywidualnych cech negocjatorów. Architekci powinni mieć świadomość, że w czasie całej swojej kariery zawodowej raczej nie spotkają zbyt wielu wrażliwych na piękno klientów, którzy zechcieliby honorować ich prawa.

Rada dla architektów:

Należy bacznie przyglądać się przyszłemu zamawiającemu, już na etapie wstępnych rozmów. Zatrzymanie autorskich praw majątkowych do momentu wybudowania obiektu, stanowi potencjalnie jedyną strategię obronną, szczególnie przed odpowiedzialnością odszkodowawczą.

Rada dla zamawiających:

W sytuacji w której, istnieje konieczność wykonania zmian w eksploatowanym obiekcie – polegających na rozbudowie, przebudowie czy modernizacji – a wykonanie projektu zamiennego nie może być zrealizowane przez autora obiektu (nieważne z jakich powodów), wówczas zamawiający, nawet posiadający pełnię autorskich praw majątkowych, powinien zwrócić się do autora projektu z propozycją. Mogłaby ona brzmieć następująco: „Rozumiem, że z różnych względów nie możemy kontynuować wzajemnej współpracy. Szanując jednak prawo autorskie, proszę pana o wyrażenie zgody na wykonanie projektu zamiennego przez innego architekta. Proponuję panu współudział w wyborze projektanta, którego praca w najlepszy sposób wyrazi pańską wizję rozwiązań architektonicznych z pełnym poszanowaniem otaczającej przestrzeni (jaka szkoda, że to tylko teoria – nie słyszałem o podobnym przypadku).

Rozsądne wydaje się rozwiązanie, kiedy autorowi obiektu zaproponuje się przewodniczenie w konkursie architektonicznym. Dla zamawiającego będzie się to wiązało z odpłatnością dla wszystkich osób biorących udział w wyborze najlepszej koncepcji, ale w zamian zaoszczędzi on na otwartym konflikcie z autorem utworu pierwotnego (używając nomenklatury prawnoautorskiej), którego epilog mógłby znaleźć miejsce w sądzie. Należy zaznaczyć, że wynagrodzenie za pracę w komisji konkursowej nie ma żadnego związku z jakimkolwiek honorarium architekta z tytułu posiadania osobistych praw autorskich. Powyższa rada, jakkolwiek brzmiąca aż nadto idealistycznie, mogłaby stanowić zaczyn do poważnej środowiskowej dyskusji, w której wypracowanoby model postępowania, minimalizujący powstawanie konfliktów, u podłoża których leży naruszanie praw autorskich. Problem ten, można próbować rozwiązać jedynie na drodze kompromisu – wedle zasady: „i wilk syty, i owca cała”.

Jest jeszcze jeden przez lata wypracowany model zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego. To np. postanowienie umowne, gdzie architekt zezwala zamawiającemu na wykonywanie przez niego zależnego prawa autorskiego z chwilą ustania zawartego w umowie terminu odpowiedzialności odszkodowawczej autorów projektu. Oznacza to, że: „możesz zmieniać, co chcesz, ale nie miej do mnie pretensji, jeśli w przyszłości wystąpią jakiekolwiek awarie”. Przy małych i średnich zleceniach to zastrzeżenie bezcenne.

Ciąg dalszy nastąpi…

[1] Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Dz.U.2021.1062 t.j.